TAR6027 - Osmanlı Vakıf Medeniyeti I

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ

LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ

TARİH - DR

(2025 - 2026) Ders Bilgi Formu

Ders Adı	Kodu	Yarıyıl	T+U Saat	AKTS	Z / S
Osmanlı Vakıf Medeniyeti I	TAR6027		3 + 0	7,5	Seçmeli

Birim Bölüm	Tarih - DR - Lisansüstü (Yüz yüze)
Amaç	Osmanlı Vakıf Medeniyeti dersi, Osmanlı toplumunda vakıf kurumlarının tarihsel gelişimini, işleyişini ve toplumsal etkilerini analiz etmeyi amaçlar. Bu ders, öğrencilerin Osmanlı’daki sosyal, ekonomik ve kültürel hayatın vakıflar aracılığıyla nasıl şekillendiğini kavramalarını sağlar. Ayrıca vakıf sisteminin günümüz kurumlarına etkileri üzerine düşünme ve karşılaştırmalı değerlendirme becerisi kazandırır.
Ders İçeriği	Vakıf kelimesi Arapça kökenli olup, bir malın Allah rızası için durdurulması anlamına gelir. İslam hukukunda vakıf, gelir getiren bir malın mülkiyetinin kamu yararına devredilmesiyle oluşur. Osmanlılar, vakıf sistemini Selçuklulardan ve önceki İslam devletlerinden miras almışlardır. Osmanlı Devleti’nde vakıflar, sultandan sıradan halka kadar geniş bir yelpazede kurulmuştur. Vakıflar, Osmanlı’da sosyal devlet anlayışının temel taşlarından biri olmuştur. Eğitimden sağlığa, imar faaliyetlerinden hayır hizmetlerine kadar birçok alanda hizmet vermişlerdir. Medreseler çoğunlukla vakıflar eliyle kurulmuş ve finanse edilmiştir. Hastaneler, darüşşifalar ve aşevleri (imarethaneler) vakıf sistemi ile hizmet vermiştir. Vakıf gelirleri genellikle kiralanan gayrimenkullerden ya da dükkânlardan sağlanmıştır. Vakıf senetleri olan vakfiyeler, hem hukuki belge hem de tarihsel kaynak olarak önemlidir. Vakfiyeler genellikle Arapça yazılır, resmi bir dille düzenlenirdi. Osmanlı'da vakıflar şeyhülislam fetvası ve kadı onayıyla kurulurdu. Bir vakfın geçerli olması için vakıf kurucusunun mülkiyet hakkına sahip olması gerekirdi. Vakıf malları satılamaz, miras bırakılamaz ve mülkiyeti devredilemezdi. Vakıf yöneticisine mütevelli, gelir toplayan kişilere ise âmil denilirdi. Kadılar, vakıfların denetiminden sorumlu devlet görevlileriydi. Kadı sicillerinde vakıflarla ilgili pek çok bilgi yer alır. Osmanlı'da kadınlar da vakıf kurabilmiş, toplumda aktif roller üstlenmiştir. Hür kadınlar, özellikle eğitim ve sağlık alanlarında vakıflar kurarak önemli katkılar sağlamıştır. Saray kadınları arasında vakıf kurmak prestijli bir faaliyet olarak görülmüştür. Kanuni Sultan Süleyman’ın eşi Hürrem Sultan’ın kurduğu Haseki Vakfı bu anlamda dikkat çekicidir. Osmanlı şehirlerinin gelişiminde vakıfların ciddi etkisi olmuştur. Camiler, hanlar, hamamlar, çeşmeler ve köprüler genellikle vakıf yapıları olarak inşa edilmiştir. Vakıflar, kent estetiği ve mimari dokunun korunmasında büyük rol oynamıştır. Vakıf müesseseleri genellikle bir külliye içinde topluca yer alırdı. Külliyeler, cami merkezli olarak planlanan çok işlevli sosyal komplekslerdir. Vakıf kurumları, halk ile devlet arasında bir sosyal denge unsuru olmuştur. Zengin ile fakir arasındaki ekonomik uçurumun hafifletilmesinde işlev görmüştür. Yolculara, gariplere ve kimsesizlere hizmet eden vakıflar, toplumsal dayanışmayı artırmıştır. Hayvanlar için kurulmuş vakıflar da Osmanlı toplumunun merhamet anlayışını yansıtır. Özellikle kış aylarında sokak hayvanları için yem bırakan vakıflar mevcuttu. Osmanlı taşrasında da vakıf kurumları geniş bir yaygınlığa sahipti. Balkanlar, Anadolu ve Arap vilayetlerinde vakıf faaliyetleri gözlemlenir. Vakıflar, Osmanlı’nın çok uluslu ve çok dinli yapısında barış ortamının korunmasına katkı sağladı. Gayrimüslimler de kendi dini cemaatleri içinde vakıflar kurabiliyordu. Tanzimat Dönemi’nde vakıf sisteminde bazı düzenlemelere gidilmiştir. 1826’da kurulan Evkaf Nezareti, vakıf işlerinin devlet kontrolünde yürütülmesini sağladı. Bu dönemle birlikte vakıfların mali yapısı kayıt altına alınmaya başlandı. Cumhuriyet Dönemi'nde vakıf malları devlete devredilerek yeni düzenlemelere tabi tutuldu. 1924 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü kurulmuştur. Günümüzde Osmanlı vakıflarından kalan eserler hâlâ ayakta ve işlevseldir. Osmanlı vakıf sistemi, modern sivil toplum anlayışının temellerini oluşturur. Öğrenciler, vakıf belgeleri üzerinden sosyal tarih yazımında kaynak kullanma becerisi kazanırlar. Vakıf kültürü, Osmanlı toplumunun insani değerlerini yansıtan önemli bir mirastır. Vakıf sisteminin başarısı, yöneticilerin adaleti ve halkın katkısı ile mümkün olmuştur. Dönemin vakfiye metinleri dil, edebiyat ve hukuk açısından da incelenmeye değerdir. Osmanlı’da vakıf geleneği, hayırseverlik ile bürokratik yapı arasında köprü kurmuştur. Bugünkü vakıf üniversiteleri, bu köklü geleneğin devamı sayılabilir. Derste görsel belgeler, arşiv kayıtları ve mimari yapılar üzerinden somut örnekler incelenir. Bu ders, Osmanlı'nın sosyal, kültürel ve kurumsal dokusunu anlamak için temel bir bakış açısı sunar.
Ders Veren	Vedat TURĞUT

Hafta	Konu
1	Vakıf kavramı, İslam hukukundaki yeri ve tarihsel temelleri
2	Osmanlı öncesi İslam dünyasında vakıf müesseseleri: Emevî, Abbâsî ve Selçuklu uygulamaları
3	Osmanlı’da vakıf sisteminin ortaya çıkışı ve ilk vakıflar
4	Vakıf hukukunun temel ilkeleri: Vakfın kuruluşu, şartları ve geçerliliği
5	Vakfiyeler: Yapısı, dili ve tarihsel kaynak olarak değeri
6	Osmanlı’da vakıf çeşitleri: Eğitim, sağlık, imar ve sosyal yardım vakıfları
7	Kadınların vakıf kurucusu olarak rolü; saray kadınlarının vakıf faaliyetleri
8	Ara Sınav
9	Külliye sistemi ve vakıf yapılarının şehir planlamasındaki yeri
10	Vakıf yöneticileri (mütevelli, âmile) ve denetim mekanizmaları
11	Taşrada vakıf uygulamaları: Anadolu, Rumeli ve Arap vilayetleri
12	Hayvanlar, yolcular ve kimsesizler için kurulmuş özel vakıflar
13	Tanzimat dönemi vakıf düzenlemeleri ve Evkaf Nezareti'nin kuruluşu
14	Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişte vakıf müesseseleri ve dönüşümleri
15	Günümüzde Osmanlı vakıf mirası ve modern vakıf anlayışı
16	Yarıyıl Sonu Sınavı

Program Çıktıları
1	Lisansüstü eğitim öğrencisi, olayları değerlendirirken çeşitli tahlil ve tespitler yaparak, tarihi hadiselere daha derinlemesine vakıf olunabileceğini bilir
2	Sosyal bilimlerin sağladığı modern araştırma yöntemlerini uygulayarak çeşitli alanlarda özgün araştırmalar yapabilir. Bu araştırmalarında ana kaynaklara ulaşıp bunların sağladığı bilgileri değerlendirebilir
3	Alanıyla ilgili yapılmış herhangi bir araştırmanın özgün ve bilimsel yeterlilikte bir çalışma olup olmadığı tayin edebilir .
4	Tarih disiplini ile ilgili konularda uzman ya da bilgisi olmayan dinleyicileri bilgilendirir, onlara elde ettiği bulgularla ilgili düşüncelerini açık bir biçimde yazılı ve sözlü olarak ifade eder
5	Sosyal bilimlerin sağladığı metodolojik ve kuramsal imkanları kullanarak tetkik, tahlil ve teşhis yapabilme yeteneğine sahiptir
6	Sahasıyla ilgili çalışmaları yetkin bir şekilde ve inisiyatif kullanarak yapabilir.
7	Araştırmaları esnasında karşılaşabileceği engelleri nasıl aşacağını bilir ve çözümleri uygular.
8	Çalışmaları sırasında bilimsel ahlaki değerleri bir an olsun unutmadan bunlara sadık kalır
9	Tarihçinin sürekli çalışması ve sahasıyla ilgili yayınları takip etmesi gerektiğini bilir. Bunları takip ederken, yeni gelişmelerden ve varılan bilimsel sonuçlardan haberdar olur
10	Çalışmalarının sonuçlarının sadece meslektaşlarına değil, çeşitli toplumsal kesimlere de ulaşmasını sağlar
11	Ülkenin kültürel, medeni ve milli varlığının gelişmesi için bu sonuçları azami ölçüde kullanır
12	Bir sosyal bilimci olduğunun farkında olarak toplumla bağlarını hem mesleki hem de insani anlamda güçlü tutar
13	Kaynak dillerini bilir. Tarih alanında yapılmış güncel araştırmaları takip ederek yeterli düzeyde anlayabilir ve meslektaşları ile iletişim kurabilecek düzeyde yabancı dil bilgisine sahip olmayı amaç edinir
14	Tarih metodolojisini kullanarak eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yorumlama ve sentez yapma becerilerine sahiptir ve alanıyla ilgili çalışmaları bağımsız veya ortak çalışma olarak yürütebilir

Ders Öğrenme Çıktısı - Program Çıktıları (1 -5 Puan Aralığı)

Ders Öğrenme Çıktısı	PÇ 1	PÇ 2	PÇ 3	PÇ 4	PÇ 5	PÇ 6	PÇ 7	PÇ 8	PÇ 9	PÇ 10	PÇ 11	PÇ 12	PÇ 13	PÇ 14
Öğrenci, vakıf kavramını tanımlar ve temel ilkelerini açıklar.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Öğrenci, vakıfların sosyal, kültürel ve ekonomik işlevlerini analiz eder.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Öğrenci, vakfiye belgelerini tarihsel birer kaynak olarak değerlendirir.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Öğrenci, vakıf kurumlarının şehirleşme ve mimarideki rolünü örneklerle açıklar.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Öğrenci, geçmişteki vakıf uygulamalarıyla günümüz sivil toplum kurumları arasında karşılaştırma yapar.	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
Ortalama Değer	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

https://ebs.bilecik.edu.tr/pdf/dersbilgigetir/439689