TAR5037 - Vakıf Medeniyeti ve Müesseseleri I

BİLECİK ŞEYH EDEBALİ ÜNİVERSİTESİ

LİSANSÜSTÜ EĞİTİM ENSTİTÜSÜ

TARİH - YL

(2025 - 2026) Ders Bilgi Formu

Ders Adı	Kodu	Yarıyıl	T+U Saat	AKTS	Z / S
Vakıf Medeniyeti ve Müesseseleri I	TAR5037		3 + 0	7,5	Seçmeli

Birim Bölüm	Tarih - YL - Lisansüstü (Yüz yüze)
Amaç	Vakıf Medeniyeti ve Müesseseleri dersi, İslam ve Osmanlı medeniyetinde vakıf kurumunun tarihsel kökenlerini, gelişim sürecini ve toplumsal etkilerini öğretmeyi amaçlar. Bu ders, öğrencilerin vakıflar aracılığıyla şekillenen sosyal, kültürel ve ekonomik yapıları analiz etmelerini sağlar. Aynı zamanda öğrencilere, vakıf müesseseleri üzerinden geçmiş ile günümüz arasında ilişki kurma becerisi kazandırır.
Ders İçeriği	Vakıf kavramı, İslam medeniyetinde Allah rızası için yapılan sürekli hayır anlayışına dayanır. Vakıf, malın mülkiyetinin kamu yararına tahsis edilmesiyle oluşur. İslam hukukunda vakfın dayandığı temel ilkeler fıkhi esaslara göre şekillenmiştir. Vakıfların İslam dünyasında ilk örnekleri Hz. Peygamber dönemine kadar uzanır. Hz. Ömer’in Hayber hurmalığı ile yaptığı vakıf, ilk kurumsal örneklerden biridir. Emevîler ve Abbasîler döneminde vakıflar gelişerek farklı alanlara yayıldı. Anadolu’da vakıf müessesesi özellikle Selçuklular döneminde güçlü bir şekilde kurumsallaştı. Osmanlılar vakıf geleneğini daha sistemli ve geniş çaplı bir yapıya kavuşturdu. Osmanlı toplumunda hemen her alanda vakıflar aracılığıyla hizmet üretildi. Eğitim kurumları, medreseler çoğunlukla vakıflar tarafından finanse edilmiştir. Sağlık hizmetleri de darüşşifa ve darülaceze gibi vakıf kurumlarıyla sağlanmıştır. Vakıflar, şehir planlamasında büyük rol oynamış, cami, çeşme, han gibi yapılar inşa edilmiştir. Osmanlı'da kadınlar da vakıf kurmuş ve yönlendirmiştir. Padişahlar, vezirler ve halk, vakıf kurarak sosyal dayanışmaya katkı sağlamıştır. Vakfiye, bir vakfın kuruluş belgesidir ve çok önemli tarihî kaynak niteliğindedir. Vakfiyeler dönemin sosyo-kültürel yapısını anlamak için çok değerli belgelerdir. Osmanlı arşivlerinde binlerce vakfiye belgesi günümüze ulaşmıştır. Vakıf gelirleri genellikle tarım arazisi, dükkân, han veya su gelirlerinden sağlanmıştır. Mütevelli, vakfın yönetiminden sorumlu kişidir. Vakıf yöneticileri belirli denetim mekanizmalarına tabidir. Kadılar, vakıfların hukukî denetimini sağlayan önemli mercilerdir. Vakıf taşınmazları satılamaz, bağışlanamaz, miras bırakılamaz. Vakıfların hukuki statüsü "ebedîlik" ve "devredilmezlik" ilkesine dayanır. Osmanlı'da vakıflar sayesinde halk vergiden bağımsız bazı hizmetlere ulaşabilmiştir. Fakir, yetim, dul ve kimsesizler için birçok sosyal vakıf kurulmuştur. Kervansaraylar ve aşevleri, seyyahlar ve fakirler için kurulmuş vakıf eserleridir. Vakıflar kültürel üretimi desteklemiş; kütüphaneler, sanat atölyeleri oluşturmuştur. Vakıflar aracılığıyla toplumda sınıfsal farklılıklar hafifletilmeye çalışılmıştır. Cami ve külliyeler, çoğu zaman bir vakıf sisteminin merkezinde yer alır. Vakıf medeniyeti, Osmanlı'nın toplumsal bütünlüğünü sağlayan ana kurumlardan biri olmuştur. Osmanlı'da vakıf kurmak bir statü ve prestij göstergesi sayılmıştır. Devlet, vakıf mülklerine doğrudan el koymaz, ancak bazı istisnai durumlarda müdahale edebilmiştir. Vakıflar bazen siyasi amaçlarla da kullanılmıştır. Tanzimat sonrası dönemde vakıf yönetimleri modernleştirilmeye çalışılmıştır. Cumhuriyet döneminde vakıflar yeni yasal çerçevelerle yeniden tanımlanmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü, bu kurumsal dönüşümün merkezinde yer almıştır. Vakıf anlayışı zamanla değişmiş, sivil toplum kuruluşları benzeri yapılar ortaya çıkmıştır. Günümüzde birçok özel vakıf eğitim, sağlık, kültür gibi alanlarda faaliyettedir. Osmanlı vakıf sistemi bugünkü kamu-sivil toplum iş birliği modellerine ilham olmuştur. Vakıflar, yerel yönetimlerin yükünü azaltan bir kamu hizmet mekanizmasıdır. Vakıf kurumları, sadaka-i cariye anlayışıyla bireysel sorumluluğu kurumsallaştırır. Vakıflar, sosyal adaletin sağlanmasında dini ve ahlaki bir motivasyon üretir. Vakıf sisteminin İslam dünyasında farklı örnekleri ve türleri bulunmaktadır. Modern vakıf hukuku, Osmanlı ve İslam mirasından etkilenmiştir. Uluslararası vakıflar, küresel çapta sosyal hizmet sunan yapılardır. Vakıf müesseseleri geçmişten bugüne değişen sosyo-ekonomik yapılarla birlikte evrilmiştir. Ders kapsamında farklı dönemlere ait vakfiye belgeleri incelenir. Vakıf türleri, gelir kaynakları ve hizmet alanları karşılaştırmalı olarak ele alınır. Öğrenciler, vakıf yapılarının mekânsal ve işlevsel çözümlemelerini yapmayı öğrenir. Ders sonunda öğrenciler, vakıf medeniyetinin tarihsel sürekliliği ve günümüzle ilişkisini yorumlayabilecek düzeye ulaşır.

Hafta	Konu
1	Vakıf kavramı, İslam hukukundaki yeri ve tarihsel temelleri
2	Osmanlı öncesi İslam dünyasında vakıf müesseseleri: Emevî, Abbâsî ve Selçuklu uygulamaları
3	Osmanlı’da vakıf sisteminin ortaya çıkışı ve ilk vakıflar
4	Vakıf hukukunun temel ilkeleri: Vakfın kuruluşu, şartları ve geçerliliği
5	Vakfiyeler: Yapısı, dili ve tarihsel kaynak olarak değeri
6	Osmanlı’da vakıf çeşitleri: Eğitim, sağlık, imar ve sosyal yardım vakıfları
7	Kadınların vakıf kurucusu olarak rolü; saray kadınlarının vakıf faaliyetleri
8	Ara Sınav
9	Külliye sistemi ve vakıf yapılarının şehir planlamasındaki yeri
10	Vakıf yöneticileri (mütevelli, âmile) ve denetim mekanizmaları
11	Taşrada vakıf uygulamaları: Anadolu, Rumeli ve Arap vilayetleri
12	Hayvanlar, yolcular ve kimsesizler için kurulmuş özel vakıflar
13	Tanzimat dönemi vakıf düzenlemeleri ve Evkaf Nezareti'nin kuruluşu
14	Osmanlı’dan Cumhuriyet’e geçişte vakıf müesseseleri ve dönüşümleri
15	Günümüzde Osmanlı vakıf mirası ve modern vakıf anlayışı
16	Yarıyıl Sonu Sınavı

Program Çıktıları
1	Lisansüstü eğitim sırasında öğrenci, tarihin yalnızca olayların ne zaman ve nasıl olduğunu inceleyen bir bilim dalı olmadığını, olaylar arasındaki ilişkilerin ve bu ilişkiler sonucu ortaya çıkan olguların tahlilini hedeflediğini öğrenmiştir. Bu sayede olayları değerlendirirken çeşitli tahlil ve tespitler yaparak, tarihi hadiselere daha derinlemesine vakıf olunabileceğini bilir.
2	Sosyal bilimlerin sağladığı modern araştırma yöntemlerini uygulayarak çeşitli alanlarda özgün araştırmalar yapabilir. Bu araştırmalarında ana kaynaklara ulaşıp, bunların sağladığı bilgileri değerlendirebilir.
3	Alanıyla ilgili yapılmış herhangi bir araştırmanın özgün ve bilimsel yeterlilikte bir çalışma olup olmadığı tayin edebilir.
4	Tarih disiplini ile ilgili konularda uzman ya da bilgisi olmayan dinleyicileri bilgilendirir, onlara elde ettiği bulgularla ilgili düşüncelerini açık bir biçimde yazılı ve sözlü olarak ifade eder.
5	Sosyal bilimlerin sağladığı metodolojik ve kuramsal imkanları kullanarak tetkik, tahlil ve teşhis yapabilme yeteneğine sahiptir.
6	Sahasıyla ilgi çalışmaları yetkin bir şekilde ve insiyatif kullanarak yapabilir.
7	Araştırmaları esnasında karşılaşabileceği engelleri nasıl aşacağını bilir ve çözümleri uygular.
8	Çalışmaları sırasında bilimsel ahlaki değerleri bir an olsun unutmadan, bunlara sadık kalır.
9	Tarihçinin sürekli çalışması ve sahasıyla ilgili yayınları takip etmesi gerektiğini bilir. Bunları takip ederken, yeni gelişmelerden ve varılan bilimsel sonuçlardan haberdar olur.
10	Çalışmalarının sonuçlarının sadece meslektaşlarına değil, çeşitli toplumsal kesimlere de ulaşmasını sağlar.
11	Ülkenin kültürel, medeni ve milli varlığının gelişmesi için bu sonuçları azami ölçüde kullanır.
12	Bir sosyal bilimci olduğunun farkında olarak toplumla bağlarını hem mesleki, hem de insani anlamda güçlü tutar.
13	Kaynak dillerini bilir. Tarih alanında yapılmış güncel araştırmaları takip ederek yeterli düzeyde anlayabilir ve meslektaşları ile iletişim kurabilecek düzeyde yabancı dil bilgisine sahip olmayı amaç edinir.
14	Tarih metodolojisini kullanarak, eleştirel düşünme, yaratıcı düşünme, yorumlama ve sentez yapma becerilerine sahiptir ve alanıyla ilgili çalışmaları bağımsız veya ortak çalışma olarak yürütebilir.

Ders Öğrenme Çıktısı - Program Çıktıları (1 -5 Puan Aralığı)

Ders Öğrenme Çıktısı	PÇ 1	PÇ 2	PÇ 3	PÇ 4	PÇ 5	PÇ 6	PÇ 7	PÇ 8	PÇ 9	PÇ 10	PÇ 11	PÇ 12	PÇ 13	PÇ 14
Öğrenci, vakıf kavramını tanımlar ve temel ilkelerini açıklar.	5	4	4	4	3	4	3	5	5	4	5	3	4	5
Öğrenci, vakıfların sosyal, kültürel ve ekonomik işlevlerini analiz eder.	5	4	4	4	3	4	3	5	5	4	5	3	4	5
Öğrenci, vakfiye belgelerini tarihsel birer kaynak olarak değerlendirir.	5	4	4	4	3	4	3	5	5	4	5	3	4	5
Öğrenci, vakıf kurumlarının şehirleşme ve mimarideki rolünü örneklerle açıklar.	5	4	4	4	3	4	3	5	5	4	5	3	4	5
Öğrenci, geçmişteki vakıf uygulamalarıyla günümüz sivil toplum kurumları arasında karşılaştırma yapar.	5	4	4	4	3	4	3	5	5	4	5	3	4	5
Ortalama Değer	5	4	4	4	3	4	3	5	5	4	5	3	4	5

https://ebs.bilecik.edu.tr/pdf/dersbilgigetir/439745