| Ders Adı | Kodu | Yarıyıl | T+U Saat | AKTS | |
| Osmanlı Tasavvuf Tarihi | TAR5024 | 3 + 0 | 7,5 |
| Birim Bölüm | TARİH - YL |
| Derece Seviye | Lisansüstü - Seçmeli - Türkçe |
| Dersin Verilişi | Yüzyüze |
| EBS Koordinatörü | Prof. Dr. Vedat TURĞUT |
| Ders Veren | Prof. Dr. Vedat TURĞUT |
| Amaç |
Bu ders, Osmanlı dönemindeki tasavvufi düşüncenin tarihi gelişimini, tarikatların ortaya çıkışını ve sosyal-kültürel etkilerini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Öğrencilerin, Osmanlı toplumunda tasavvufun dini, siyasi ve edebi boyutlarını kavraması hedeflenmektedir. Aynı zamanda tarikat yapıları, şeyhlik kurumu ve halkla ilişkiler gibi konular incelenerek tarihsel bağlamda yorumlama becerisi kazandırılır. Ders, temel kaynaklar üzerinden Osmanlı sufilerinin düşünce dünyasına nüfuz etmeyi sağlar. Böylece öğrenciler, tasavvufun Osmanlı kimliği ve medeniyeti içindeki rolünü eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirebilir. |
| Ders İçeriği |
Osmanlı Tasavvuf Tarihi dersi, Osmanlı İmparatorluğu'nda tasavvufun tarihsel gelişimini inceler. Ders, İslam tasavvufunun genel ilkeleriyle başlar ve Osmanlı öncesi döneme kısa bir bakış sunar. Erken dönem zühd hareketleri ile tarikatların ortaya çıkışı arasındaki geçiş süreci değerlendirilir. Anadolu'da 13. yüzyılda etkili olan Babaîlik, Yesevîlik ve benzeri öncü akımlar tanıtılır. Osmanlı öncesi Anadolu’da oluşan mistik zemin, Osmanlı tasavvufunun şekillenmesinde önemli rol oynamıştır. Osmanlı’nın kuruluş sürecinde tasavvufun destekleyici ve meşruiyet sağlayıcı rolü ele alınır. Ahîlik teşkilatı ile sufî yapılar arasındaki ilişkiler analiz edilir. Erken Osmanlı döneminde aktif olan Bektaşîlik, Halvetîlik ve Mevlevîlik gibi tarikatların yapısı açıklanır. Mevlevîliğin şehirli bir kimlik kazanması süreci değerlendirilir. Bektaşîliğin özellikle yeniçeri ocağı ile olan ilişkisi incelenir. Halvetîliğin çok merkezli yayılış süreci ve kolları ele alınır. Tarikatların İstanbul, Bursa, Edirne gibi merkezlerdeki faaliyetleri anlatılır. Şeyhlik kurumu, halifelik mekanizması ve irşad zinciri tanımlanır. Tekkeler ve zaviyeler hem dinî hem toplumsal kurumlar olarak ele alınır. Osmanlı'da tekke mimarisi ve vakıf sistemiyle olan ilişkiler irdelenir. Tarikat şeyhlerinin devlet adamları ve halk üzerindeki etkisi tartışılır. 16. yüzyılda Celvetîlik, Nakşibendîlik ve Kadirîlik gibi tarikatların yayılışı işlenir. Tasavvufun Osmanlı siyasi yapısıyla olan etkileşimi analiz edilir. II. Bayezid, Yavuz Sultan Selim ve Kanuni dönemlerindeki sufî politikaları incelenir. Saray ve tarikat ilişkilerindeki denge ve çatışmalar değerlendirilir. Şeyhülislamlık kurumunun tasavvufla ilişkisine değinilir. Ulema-sufî ilişkisi örneklerle açıklanır. Tasavvufun Osmanlı edebiyatına olan etkisi analiz edilir. Divan şiirindeki tasavvufi unsurlar tanıtılır. Yunus Emre, Niyazî-i Mısrî, Aziz Mahmud Hüdâî gibi önemli Osmanlı sufîleri tanıtılır. Bu sûfîlerin eserleri ve düşünceleri karşılaştırmalı olarak işlenir. Osmanlı'da kadın sûfîlerin varlığı ve tekkelerdeki rolleri ele alınır. Tarikatlarda rüya, keramet ve keşif kavramları tartışılır. Tasavvufî musikî geleneği ve Mevlevî ayinleri incelenir. Sema, zikir ve ayin gibi ritüellerin toplumsal ve sembolik anlamları açıklanır. Tekkelerin eğitim işlevi ve sohbet geleneği değerlendirilir. 17. ve 18. yüzyılda tarikatların içsel dönüşüm süreçleri incelenir. Reform talepleri, iç disiplin ve şeriata uygunluk tartışmaları ele alınır. 19. yüzyılda II. Mahmud’un tekke politikaları tartışılır. Tanzimat ve Islahat dönemlerinde tasavvufun konumu analiz edilir. Modernleşme karşısında tarikatların tavırları sınıflandırılır. II. Abdülhamid döneminde sufî grupların politik etkisi araştırılır. Meşrutiyet ve Cumhuriyet'e geçiş sürecinde tarikatlara yönelik eleştiriler değerlendirilir. 1925 Tekke ve Zaviyeler Kanunu'nun tasavvuf üzerindeki etkileri anlatılır. Osmanlı döneminde tasavvufun şehir ve taşra kültüründeki yeri karşılaştırılır. Halka yönelik irşad faaliyetleri, vaaz ve sohbet geleneği ele alınır. Osmanlı’da tasavvufun farklı etnik yapılar üzerindeki etkisi değerlendirilir. Balkanlar, Arap toprakları ve Kuzey Afrika’daki tarikat etkileri tartışılır. Tasavvufun halk isyanlarıyla olan ilişkisi (ör. Celali isyanları) ele alınır. Devletin tarikatlara bakışındaki dönemsel farklılıklar örneklerle açıklanır. Osmanlı kaynaklarında tasavvuf: menakıbnameler, vefeyatnameler, risaleler. Modern tarih yazımında Osmanlı tasavvuf tarihi yaklaşımları incelenir. Arşiv belgeleri, seyahatnameler ve kroniklerdeki tasavvuf izleri değerlendirilir. Bugünkü tasavvuf algısının Osmanlı mirasıyla ilişkisi tartışılır. Dersin sonunda öğrencilerin, Osmanlı tasavvufunu tarihsel bağlamda çok yönlü analiz edebilmesi beklenir. |
| Ders Kaynakları |
KAYNAKLAR
. Abdülkadir Efendi – Menâkıbnâme-i Hacı Bektâş-ı Velî Abdülmecid Sivasi – Risâleler Ahmed b. Lütfullah (Âşık Çelebi) – Meşâirü’ş-Şuarâ Ahmed Eflâkî – Menâkıbu’l-Ârifîn Ahmed Rıza Efendi – Mir’âtü’l-Aşk (Celvetî tarikatı üzerine) Ahmet Hilmi Efendi – Zeyl-i Hadâiku’l-Hakâik Aşıkpaşazade – Tevârîh-i Âl-i Osman Ayvansarâyî – Vefeyât-ı Selâtîn ve Meşâyih Aziz Mahmud Hüdâyî – Mektubat Bâkî – Fezâilü’l-Cihad Bursalı Mehmed Tâhir – Osmanlı Müellifleri Esad Efendi – Zeyl-i Şekāik Evliya Çelebi – Seyahatnâme Feridun Ahmed Bey – Münşeâtü’s-Selâtîn (sûfîlere dair mektuplar içerir) Gülşenî – Divan Hâfız Hüseyin Ayvansarâyî – Hadîkatü’l-Cevâmi Hasan Beyzade – Hasan Beyzade Tarihi Hoca Sadeddin Efendi – Tâcü’t-Tevârîh Hüseyin Hezârfen – Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân İbn Kemal – Tevârîh-i Âl-i Osman İsmail Beliğ – Güldeste-i Riyâz-ı İrfân İsmail Hakkı Bursevî – Rûhu’l-Beyân İsmail Hakkı Bursevî – Silsilenâme-i Celvetiyye Katip Çelebi – Fezleke Katip Çelebi – Tuhfetü’l-Kibâr fî Esfâri’l-Bihâr Kul Mesud – Kelile ve Dimne Tercümesi Lâmiî Çelebi – Nefehât Tercümesi Mecdî – Şekāik Tercümesi (Hadâiku’ş-Şakāik) Mehmed Sâdık – Menâkıb-ı Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî Mustafa Âlî – Künhü’l-Ahbâr Mustafa Devâtî – Risâle-i Devâtî Naîmâ – Ravzatü’l-Hüseyin fî Hulâsati Ahbâri’l-Hâfikayn (Naîmâ Tarihi) Nergisî – Nihâlistân Neşrî – Kitâb-ı Cihannümâ Nev’îzâde Atâî – Hadaiku’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâik Niyazî-i Mısrî – Divan ve Mektuplar Nûrî Efendi – Vekāyi‘nâme-i Nûrî Efendi Oruç Bey – Oruç Bey Tarihi Peçevi İbrahim Efendi – Peçevi Tarihi Seyyid Mehmed Reşad – Esmârü’t-Tevârîh Sinan Paşa – Tazarrunâme Solakzâde Mehmed Hemdemî – Tarih-i Solakzâde Şaban-ı Veli – Menakıbı Şeyh Gâlib – Hüsn ü Aşk Şeyh Vefâ – Risâle-i Vefâiyye Şeyhî – Hüsrev ü Şîrîn Şeyhülislam Yahya – Risâle-i Esrâr-ı Tarîkat Şükrullah – Behcetü't-Tevârîh Taşköprülüzâde – eş-Şakāiku’n-Nu‘māniyye Veysi – Dâstân-ı Veysî . ÇALIŞMA ESERLER . Abdülbaki Gölpınarlı – Melâmîlik ve Melâmîler Abdülbaki Gölpınarlı – Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik Abdülbaki Gölpınarlı – Tasavvuf Tarihi Ahmet Karamustafa – Osmanlı’da Dervişler ve Sufilik Ahmet Turan – Osmanlı Döneminde Nakşibendîlik Ahmet Yaşar Ocak – Babailer İsyanı Ahmet Yaşar Ocak – Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler Ahmet Yaşar Ocak – Türkler, Türkiye ve İslâm Ali Namık Dolunay – Halvetîlik ve Halvetî Şeyhleri Ali Yaman – Alevi-Bektaşi Tarihi Ali Yaman – Bektaşilik: Tarih ve İnanç Bekir Topaloğlu – İslâm Tasavvufu: Tarikatlar ve Düşünceler Cemalnur Sargut – Aşk ve İrfan Cemalnur Sargut – Tasavvuf Sohbetleri Cihan Okuyucu – Osmanlı Şiirinde Tasavvuf Cüneyt Akalın – Osmanlı'da Tasavvuf ve Devlet Ekrem Demirli – İbnü’l-Arabî ve Sadreddin Konevî’de Varlık Düşüncesi Ekrem Demirli – Osmanlı’da Varlık ve Marifet Anlayışı Ekrem Demirli – Tasavvuf Metinleri Fatih Usluer – Halvetîlikte Sûfî Kimliği Fuat Köprülü – Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar Hikmet Tanyu – Türkler ve Tasavvuf Hülya Küçük – Mevlevîliğin Doğuşu ve Gelişimi Hülya Küçük – Vefâîlik: Anadolu’daki İlk Sûfî Zümre İrfan Gündüz – Celvetîlik İrfan Gündüz – Gülşenîlik İrfan Gündüz – Halvetiyye Tarikatı ve Kollları İsmail Kara – Tasavvuf Yazıları İsmail Kara – Türkiye’de Din ve Modernleşme Kadir Özköse – Anadolu Tasavvuf Önderleri M. Sait Özervarlı – Osmanlı’da Dinî Düşünce Mahmud Erol Kılıç – Sufi ve Şiir Mahmud Erol Kılıç – Tasavvuf: Kalbin İslam’ı Mehmet Ali Büyükkara – Osmanlı Tasavvuf Düşüncesinde Selefî Eleştiriler Mehmet Demirci – Tasavvuf Tarihine Giriş Mustafa Kara – Anadolu’da Tasavvuf Kültürü Mustafa Kara – Metinlerle Osmanlılarda Tasavvuf ve Tarikatlar Mustafa Kara – Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi Mustafa Kara – Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları Mürsel Öztürk – Anadolu Erenlerinin Kaynağı Horasan Nevzat Kaya – Osmanlıda Melâmîlik Nihat Azamat – Osmanlılarda Tarikatlar ve Tekkeler Ramazan Muslu – Anadolu'da Tasavvuf Yolları Recep Duymaz – Mevlevîlik Tarihi Selim Puluğra – Tarikatlar ve Tekkeler Süleyman Uludağ – Osmanlı’da Tasavvuf Düşüncesi Süleyman Uludağ – Tasavvufa Giriş Şaban Öz – Osmanlı’da Meşâyih ve Ulema İlişkileri Vedat Turgut – Bab-ı Seb'a/Yedikapı: Devlet-i Aliyye'nin ve Yeniçerilerin Kuruluşunda Tasavvufi Zümreler Vedat Turgut – Cemalüddin Musa Zilî (Savî) ve Şeyh Osman-ı Veli Hakkındaki Vakfiyeler ve Düşündürdükleri Vedat Turgut – Renklerin Efendileri: XIII. Yüzyıl Anadolusu'nun Tasavvuf Dünyasına Prosopografik Bir Yaklaşım |
| Açıldığı Öğretim Yılı | 2020 - 2021 2021 - 2022 2022 - 2023 2023-2024 2024 - 2025 |
| Yarıyıl İçi Çalışmalar | Katkı Yüzdesi (%) |
| Ara Sınav 1 | 30 |
| Ödev 1 | 30 |
| Toplam | 60 |
| Yarıyıl Sonu Çalışmalar | Katkı Yüzdesi (%) |
| Final | %40 |
| Toplam | %40 |
| Yarıyıl İçinin Başarıya Oranı | %60 |
| Yarıyıl Sonu Çalışmalar | %40 |
| Toplam | %100 |
| Kategori | Ders İlişki Yüzdeleri (%) |
|
Aktarılabilir Beceri Dersleri
|
50
|
|
Beşeri, İletişim ve Yönetim Becerileri Dersleri
|
0
|
|
Destek Dersleri
|
0
|
|
Ek Dersler
|
0
|
|
Kategori
|
0
|
|
Mesleki Seçmeli Dersler
|
0
|
|
Temel Meslek Dersleri
|
0
|
|
Uygulama Dersleri
|
0
|
|
Uzmanlık / Alan Dersleri
|
50
|
|
Yetkinlik Tamamlayıcı Ders
|
0
|
| Ders İş Yükü | Öğretim Metotlar / Öğretim Metodu | Süresi (Saat) | Sayısı | Toplam İş Yükü (Saat) |
| Dinleme ve anlamlandırma | Ders | 14 | 3 | 42 |
| Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme | Tartışmalı Ders | 14 | 3 | 42 |
| Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme, takım çalışması | Beyin Fırtınası | 14 | 3 | 42 |
| Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme | Küçük Grup Tartışması | 14 | 3 | 42 |
| Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme | Gösterim | 14 | 1 | 14 |
| Araştırma – yaşam boyu öğrenme, yazma, okuma, Bilişim, Dinleme ve anlamlandırma, yönetsel beceriler | Seminer | 6 | 1 | 6 |
| Ara Sınav 1 | Ara Sınav 1 | 1 | 1 | 1 |
| Kısa Sınav 1 | Kısa Sınav 1 | 1 | 1 | 1 |
| Final | Final | 1 | 1 | 1 |
| Toplam İş Yükü (Saat) | 191 | |||
| AKTS = Toplam İş Yükü (Saat) / 25.5 (s) | 7,49 | |||
| AKTS | 3,0 | |||
| Hafta | Konu | Öğretim Metodu |
|---|---|---|
| 1 | Türklerin İslâmiyet'i Kabulü | Ders |
| 2 | Türklerin İslâmiyet'i Kabulünde Tasavvufun Rolü | Ders |
| 3 | Horasan'da İlk Zâhidler | Ders |
| 4 | Melâmet ve Fütüvvet'in Yaygınlaşması | Ders |
| 5 | İlk Türk Mutasavvıfı Olarak Ahmed Yesevî | Ders |
| 6 | Anadolu'da Horasan Erenleri | Ders |
| 7 | Hacı Bektâş-ı Velî ve Yûnus Emre | Ders |
| 8 | Ara Sınav | Ders |
| 9 | Bayezid-i Bistami torunu Cemalüddin Musa Zili ve Veysel Kareni Neslinden Şeyh Osman İlişkisi | Ders |
| 10 | Hacı Bektaş Veli ve Veysel Kareni Neslinden Fatma Hatun-Rıfaiyye ve Bedeviyye'nin Anadolu'Ya Girişi | Ders |
| 11 | İbn Arabî ve Konevî'nin Anadolu Tasavvuf Anlayışına Katkıları | Ders |
| 13 | Mevlânâ ve Mesnevî'nin Türk-İslâm Kültüründeki Yeri | Ders |
| 14 | Somuncu Baba ve Hacı Bayram Veli Melamiliği | Ders |
| 15 | Seyyid Yahya Şirvâni ve Cemali Ailesi-Habib Karamani ve Şeyh Yavsi | Ders |
| 16 | Yarıyıl Sonu Sınavı | Ders |
| Ders Öğrenme Çıktısı | Ölçme Değerlendirme | Öğretim Metodu | Öğrenme Faaliyeti |
| Tasavvufun Türk toplumu nezdindeki önemini ve değerini kavrar. | Yazılı Sınav Ödev / Proje | Tartışmalı Ders | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme |
| Türkler arasında ortaya çıkan ve yayılan ilk tasavvufî ekolleri, kurucularını ve özelliklerini öğrenir. | Yazılı Sınav Ödev / Proje | Tartışmalı Ders | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme |
| Selçuklu ve Osmanlı dönemi tasavvuf hayatı hakkında bilgi sahibi olur. | Yazılı Sınav Ödev / Proje | Tartışmalı Ders | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme |
| Osmanlı dönemi tasavvuf hayatı hakkında bilgi sahibi olur. | Yazılı Sınav Ödev / Proje | Tartışmalı Ders | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme |
| Anadolu da etkili olmuş ileri gelen sûfî zâtları, eserlerini ve görüşlerini öğrenir. | Yazılı Sınav Ödev / Proje | Tartışmalı Ders | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme |
DERS ÖĞRENME ÇIKTISI |
PÇ 1 | PÇ 2 | PÇ 3 | PÇ 4 | PÇ 5 | PÇ 6 | PÇ 7 | PÇ 8 | PÇ 9 | PÇ 10 | PÇ 11 | PÇ 12 | PÇ 13 | PÇ 14 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Tasavvufun Türk toplumu nezdindeki önemini ve değerini kavrar. | 3 | 4 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | ;
| Türkler arasında ortaya çıkan ve yayılan ilk tasavvufî ekolleri, kurucularını ve özelliklerini öğrenir. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | ;
| Selçuklu ve Osmanlı dönemi tasavvuf hayatı hakkında bilgi sahibi olur. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | ;
| Osmanlı dönemi tasavvuf hayatı hakkında bilgi sahibi olur. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | ;
| Anadolu da etkili olmuş ileri gelen sûfî zâtları, eserlerini ve görüşlerini öğrenir. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | ;
| Ortalama Değer | 3,8 | 4,8 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 |
