TARİH

Bu dersin amacı, Osmanlı tarih yazıcılığının gelişimini dönemlere göre inceleyerek öğrencilerin tarihî metinleri analiz edebilme yeteneğini kazanmalarını sağlamaktır. Osmanlı kronikleri, vakanüvis eserleri ve resmî tarih anlatıları üzerinden tarih yazımının işlevi ve ideolojik yönü değerlendirilir. Öğrenciler, tarihçilerin sosyal kimlikleri, entelektüel çevreleri ve metin üretim biçimleri hakkında bilgi sahibi olur. Ders aynı zamanda Osmanlı tarihçiliği ile klasik İslam ve Batı tarih yazımı arasında karşılaştırmalı bir perspektif kazandırmayı hedefler. Böylece öğrenciler, tarih yazımının sadece geçmişi kaydetme değil, aynı zamanda anlamlandırma ve meşrulaştırma süreci olduğunu kavrarlar.

Bu ders, Osmanlı tarih yazımının gelişimini kronolojik ve tematik olarak incelemeyi amaçlamaktadır. Osmanlı tarihçiliği, İslam tarih yazıcılığı geleneğiyle sıkı bağlar kurarak başlamıştır. İlk Osmanlı kronikleri, devletin kuruluşunu meşrulaştırma amacı taşıyan metinlerdir. Aşıkpaşazade, erken dönem Osmanlı tarihçiliğinin en bilinen isimlerinden biridir. Eserinde efsanevi anlatılar ile tarihsel gerçeklik iç içe geçmiştir. Neşrî’nin "Kitab-ı Cihan-nüma"sı, Osmanlı’nın kuruluş dönemine dair önemli bilgiler sunar. Osmanlı tarihçileri genellikle saraya ya da belli zümrelere bağlı olarak eserlerini üretmişlerdir. Tarih yazımında meşruiyet sağlama ve ideolojik yönlendirme sıkça görülür. 15. ve 16. yüzyıllarda Osmanlı tarihçiliği klasik İslam tarihçiliğiyle daha fazla sentezlenmiştir. Kemalpaşazâde’nin "Tevârîh-i Âl-i Osman" adlı eseri dönemin tarih yazımına örnek teşkil eder. Bu dönemde tarih yazımı, hem Arapça hem de Osmanlı Türkçesiyle yapılmaktaydı. Saray tarihçiliği kavramı bu dönemde belirginleşmeye başlar. Selânikî Mustafa Efendi, 16. yüzyıl sonlarının önemli bir gözlemci tarihçisidir. Tarih yazımı sadece geçmişin anlatımı değil, aynı zamanda güncel olaylara tepkiydi. Naîmâ, ilk resmî Osmanlı vakanüvisi olarak tarih yazıcılığında yeni bir dönemi temsil eder. Vakanüvislik kurumu, tarihçiliğin kurumsallaşmasını sağlamıştır. Vakanüvisler, devlet görevlisi olarak olayları kaydetmişlerdir. Bu durum, tarih yazımına resmiyet kazandırmakla birlikte tarafsızlığı tartışmalı hâle getirmiştir. 18. yüzyılda Osmanlı tarih yazıcılığı, Batı etkileriyle yeni biçimler almaya başlamıştır. Ahmed Cevdet Paşa, hem tarihçi hem de devlet adamı kimliğiyle öne çıkar. Cevdet Paşa’nın "Tarih-i Cevdet" adlı eseri, modern tarih yazımının izlerini taşır. Bu eser, hem bilgi aktarımı hem de eğitici-ahlaki mesajlar içerir. Tanzimat dönemiyle birlikte tarih yazıcılığı, yeni ideolojik ve metodolojik açılımlar yaşamıştır. Matbaanın yaygınlaşmasıyla tarih eserlerinin dolaşımı artmıştır. Tarih yazımı, sadece elit çevrelere değil, halk kitlelerine de ulaşmaya başlamıştır. 19. yüzyılın ikinci yarısında tarihçilikte belgelere dayalı yazım artmıştır. Arşivcilik, modern tarihçiliğin temel araçlarından biri hâline gelmiştir. Bu dönemde Batılı tarih yazım metotları Osmanlı tarihçilerine etki etmeye başlamıştır. Osmanlı’da tarih yazımı sadece siyasî olaylarla sınırlı kalmamış, kültür ve toplum tarihine de yönelmiştir. Tarihçiler, sadece devlet merkezli değil, toplumsal dönüşümleri de ele almaya başlamışlardır. Kadınların ve alt sınıfların tarih içindeki yerini ele alan yaklaşımlar ise daha çok Cumhuriyet döneminde gelişmiştir. Ancak 19. yüzyıl sonlarında bile Osmanlı tarihçiliği geleneksel tarih anlayışına büyük ölçüde bağlı kalmıştır. Osmanlı’nın son döneminde tarih yazımı, milliyetçi ve ideolojik bakış açılarıyla şekillenmeye başlamıştır. II. Abdülhamid dönemi tarihçiliğinde Osmanlılık kimliğini pekiştirme amacı öne çıkmıştır. Tarih kitapları, mekteplerde ders aracı olarak kullanılmaya başlanmıştır. Resmî tarih anlatısı ile bireysel tarih yorumları arasında ayrımlar ortaya çıkmıştır. Osmanlı tarihçileri sadece metin yazmakla kalmamış, aynı zamanda müverrih, diplomat ve bürokrat olmuşlardır. Tarih yazımında anlatı teknikleri, üslup ve kaynak kullanımı farklılıklar göstermiştir. Tarihçiliğin şekillenmesinde sultanların ve yüksek bürokrasinin yönlendirici etkisi büyüktür. Tarih yazımı, geçmişi inşa etme ve meşrulaştırma işlevi taşımıştır. Ders kapsamında belli başlı tarihçilerin eserleri metin çözümlemeleriyle incelenecektir. Öğrenciler, tarih yazımı türlerini (kronik, vakanüvislik, biyografi, otobiyografi vs.) karşılaştırmalı olarak öğrenecektir. Eleştirel tarih okuma becerileri geliştirilecek ve tarihçiliğin ideolojik yönleri sorgulanacaktır. Osmanlı tarihçiliği ile Avrupa tarihçiliği arasındaki farklar tartışılacaktır. Ders kapsamında özgün tarih metinleri okunarak kaynak çözümleme pratiği yapılacaktır. Ayrıca, tarih yazımının edebî yönü ve retorik teknikleri de değerlendirilecektir. Öğrenciler, dönemsel farklılıkları dikkate alarak tarihçiliğin değişimini takip edecektir. Arşiv belgeleri ve resmi kayıtların tarih yazımındaki yeri örneklerle gösterilecektir. Ders sonunda öğrenciler, Osmanlı tarihçiliğine dair temel kavramlara ve yazarlara hâkim olacaktır. Böylece tarih yazımının sadece bilgi aktaran değil, şekillendiren ve yönlendiren bir alan olduğu anlaşılacaktır.