| Ders Adı | Kodu | Yarıyıl | T+U Saat | AKTS | |
| İslam Kurumları Tarihi | TAR486 | 8 | 3 + 0 | 5,0 |
| Birim Bölüm | TARİH |
| Derece Seviye | Lisans - Seçmeli - Türkçe |
| Dersin Verilişi | yüz yüze |
| EBS Koordinatörü | Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR |
| Ders Veren | Prof. Dr. Abdulhalik BAKIR |
| Amaç |
Bu dersin amacı, İslam dünyasında tarihsel süreç içinde oluşan siyasal, hukukî, askerî, eğitimsel ve ekonomik kurumların gelişimini öğretmektir. Öğrencilere, bu kurumların İslam medeniyetinin şekillenmesindeki rolünü analiz etme becerisi kazandırmak hedeflenmektedir. Ayrıca kurumların tarihsel değişimlerini ve günümüze etkilerini karşılaştırmalı bir bakış açısıyla değerlendirmeleri amaçlanmaktadır. |
| Ders İçeriği |
Bu ders, İslam dünyasında oluşan siyasal, hukuki, sosyal ve ekonomik kurumların tarihî gelişimini ele alır. İslam kurumlarının doğuşu Hz. Muhammed dönemiyle başlar ve dört halife dönemiyle sistematik bir yapıya kavuşur. Medine Vesikası, ilk siyasal ve toplumsal kurumlaşmanın temelini oluşturur. Hilafet kurumu, İslam siyasal düşüncesinin merkezinde yer alır. Emevî ve Abbâsî dönemlerinde hilafet, monarşik yapıya dönüşerek bürokratik sistem gelişmiştir. İmamet, meşveret, biat gibi kavramlar İslam siyaset geleneğinin teorik zeminini oluşturur. Beytü’l-Mâl (İslam hazinesi), kamu gelirlerinin ve harcamalarının denetlendiği temel ekonomik kurumdur. Hisbe teşkilatı, kamu düzenini ve ahlaki denetimi sağlayan önemli bir kurumdur. Kadılık kurumu, İslam hukuk sisteminin uygulanmasında merkezî bir rol üstlenmiştir. Şûrâ (danışma), siyasal karar alma süreçlerinde meşruiyetin dayanaklarından biri olarak görülür. Divan teşkilatları, özellikle Abbâsîler döneminde sistemli bir devlet yapısının temel organlarıdır. Divanü’l-Ceyş, ordu ve askerî harcamaların yönetildiği önemli bir idari kurumdur. Divanü’l-Harâc, vergi işlerinin düzenlendiği bir maliye kurumu olarak görev yapmıştır. Emevîlerle birlikte saltanat kavramı hilafetin önüne geçmeye başlamıştır. Abbâsîler döneminde vezirlik kurumu gelişmiş ve devlet yönetiminde merkezi rol oynamıştır. İslam hukukunun uygulanmasında mezheplerin etkisiyle farklı kadılık sistemleri ortaya çıkmıştır. Eğitim kurumu olarak cami ve medreseler, hem dinî hem bilimsel bilgi üretiminin merkezleri olmuştur. Selçuklular döneminde Nizamiye Medreseleri, kurumsal eğitim yapısının gelişiminde dönüm noktasıdır. Vakıf müessesesi, sosyal yardım ve kamu hizmetlerinin kurumsallaşmasında önemli yer tutar. Ahilik teşkilatı, ekonomik hayatı düzenleyen bir sivil kurum olarak öne çıkar. İslam toplumlarında sosyal adaletin sağlanmasında zekât ve sadaka kurumları belirleyici olmuştur. İslam kurumları, şehirlerin mimarisinde ve planlamasında etkili olmuştur (örneğin; külliye, çarşı, hamam). Osmanlı’da klasik İslam kurumları geliştirilmiş ve merkezî bir sistem hâline getirilmiştir. Şeyhülislamlık, Osmanlı'da dinî ve hukukî otoritenin temsil edildiği üst düzey bir kurumdur. Osmanlı maliyesinde tımar ve iltizam sistemleri klasik İslam vergi kurumlarının bir uzantısıdır. İslam kurumlarının gelişimi, yerel kültürlerle etkileşim içinde evrim geçirmiştir. Kurumlar, sadece idarî değil; kültürel, ahlaki ve sosyal yapının taşıyıcısı olmuştur. Bu ders, İslam kurumlarının tarihsel bağlamda işleyişini ve dönüşümünü eleştirel bakış açısıyla analiz etmeyi hedefler. Ayrıca kurumların günümüzdeki yansımaları ve modernleşme ile geçirdiği dönüşüm de incelenir. Ders sonunda öğrenciler, İslam medeniyetinde kurumsallaşmanın tarihsel gelişimini sistematik olarak değerlendirme yetisine sahip olur. |
| Ders Kaynakları |
KAYNAKLAR
Ebu’l-Muzaffer el-Kâşîfî – Kitâbü’l-Furûsiyya Ebü’l-Fidâ – Târîhu’l-Muḫtaṣar fî Ahbâri’l-Beşer İbn Abdülhak – el-Furûsiyya İbn Asâkir – Târîhu Dımaşk İbn Haldun – el-İber İbn Haldun – Mukaddime İbn Hallikân – Vefeyâtü’l-A‘yân İbn Hişâm – Sîretü İbn Hişâm İbn İshak – Sîretü’n-Nebî İbn Kesîr – el-Bidâye ve’n-Nihâye İbn Sa’d – Tabakâtü’l-Kebîr İbn Teymiyye – el-Cevâbü’s-Sahîh İbnü’l-Ahmar – el-İzâh İbnü’l-Atîk – Kitâbü’l-Kemâl İbnü’l-Balkhî – Kitâbü’t-Târîh İbnü’l-Barr – el-Tamhîd İbnü’l-Baytar – el-Câmi‘u’l-Mufredât İbnü’l-Bennâ – el-Faslü’l-Maqsûd fî Mâ Yecibu İ’tiqâduhu fî’l-Melik İbnü’l-Besîr – el-Kitâb el-Muhim İbnü’l-Beydâvî – el-Tefsîr İbnü’l-Cemâl – Tevârih-i Âl-i Osman İbnü’l-Cevzî – el-Fetâvâ İbnü’l-Cevzî – el-İthâf İbnü’l-Cevzî – el-Muntazam fi Târîhi’l-Mülûk ve’l-Ümem İbnü’l-Cevzî – Muntazam İbnü’l-Esîr – el-Kâmil fi’t-Târîh İbnü’l-Esîr – el-Usûdü’l-Gâbe İbnü’l-Fakîh el-Hemedânî – Kitâbü’l-Büldân İbnü’l-Farid – Dîvânü’l-Farid İbnü’l-Fâris – el-Mu‘cem İbnü’l-Furât – el-Kitâb İbnü’l-Furât – Târîhu İbnü’l-Furât İbnü’l-Haddâd – Târîhü’l-Haddâd İbnü’l-Hadîd – Şerhü’l-Hikmet İbnü’l-Hajar el-Askalânî – el-Iṣābah İbnü’l-Hamawî – Kitâbü’l-Mulûk İbnü’l-Hamd – el-Mufassal İbnü’l-Hasen – el-Mu‘cem İbnü’l-Hatîb – el-Ihâta İbnü’l-Hayyât – Târîhü’l-İslâm İbnü’l-Hubb – Kitâbü’l-Hubb İbnü’l-Hubbâb – Târîhu’l-Hubbâb İbnü’l-İbrâhim – Kitâbü’t-Târîh İbnü’l-İmrânî – Târîhu’l-İmrânî İbnü’l-Jâmi‘ – el-Mukhtasar İbnü’l-Jawzî – Sifatu’l-Safwa İbnü’l-Kamil – Kitâbü’l-Futûh İbnü’l-Karrâm – Târîhu’l-Karrâm İbnü’l-Kasîm – el-Muhtasar İbnü’l-Kattân – Târîhü’l-Kattân İbnü’l-Kelbî – Ensâb el-Arab İbnü’l-Khashshâb – el-Mu‘cem İbnü’l-Khayyât – el-Mukhtasar İbnü’l-Khuzaymah – el-Mukhtasar İbnü’l-Kifti – Tevhîdü’l-İslam İbnü’l-Kirâm – Târîhü’l-Kirâm İbnü’l-Mazî – el-Kitâb İbnü’l-Misbah – Târîhu’l-Misbah İbnü’l-Miskî – Kitâbü’l-Misâfât İbnü’l-Miskî – Kitâbü’l-Misâaİbnü’l-Misri – Târîhu’l-Misrfât İbnü’l-Mu‘tazz – el-Mukhtasar İbnü’l-Mubarek – Kitâbü’l-İlm İbnü’l-Mughnî – el-Kitâb İbnü’l-Muğîr – el-Muhtasar İbnü’l-Muhibbi – el-Mukhtasar İbnü’l-Mulaqqin – el-Mukhtasar İbnü’l-Muqaffa‘ – Kitâbü’l-Adab İbnü’l-Murâbit – el-İhtiyâr İbnü’l-Mutahhar – Târîhu’l-Mutahhar İbnü’l-Mutarrif – el-Mukhtasar İbnü’l-Mübahil – el-Mübâhil İbnü’l-Münzir – el-Kitâb İbnü’l-Nafîs – el-Kitâbü’l-Muhtasar İbnü’l-Nahl – el-Mukhtasar İbnü’l-Nedîm – el-Fihrist İbnü’l-Qayyim – el-Fawâ’id İbnü’l-Qayyim – Miftâh Dar as-Sa‘âda İbnü’l-Râzi – Kitâbü’l-Mukhtasar İbnü’l-Razî – Târîhu’l-Razî İbnü’l-Rushd – Bidâyatu’l-Müctehid İbnü’l-Sakkâk – Târîhu’l-Mülûk İbnü’l-Salâh – el-Mukhtasar İbnü’l-Salâm – Kitâbü’l-Târîh İbnü’l-Sâlim – Târîhu’l-Sâlim İbnü’l-Sirrî – Târîhu’l-Sirrî İbnü’l-Subki – Târîhü’l-Subki İbnü’l-Tayyib – el-Mu‘cem İbnü’l-Tufeyl – Hayy b. Yakzan İbnü’l-Usaybi‘a – Uyûnü’l-Anbâ Makrîzî – el-Hıtât Makrîzî – Kitâbü’s-Sülûk Taberî – Târîhu’r-Rusul ve’l-Mülûk Vâkıdî – Kitâbü’l-Megâzî . ÇALIŞMA ESERLER . Abdelwahab Meddeb – The Malady of Islam Abdurrahman Küçük – İslam Medeniyetinde Kurumsallaşma Ahmet Ağırakça – İslam Medeniyetinde Sosyal Yapı Ahmet Kavas – İslam Sosyolojisi Ahmet Yaşar Ocak – İslam Dünyasında Hukuk Kurumları Ahmet Yaşar Ocak – Osmanlı Medreseleri Alfred Guillaume – The Life of Muhammad Ali Bakkal – İslam Medeniyeti Tarihi Ali Bardakoğlu – Din ve Kurumlar Ali Birinci – Osmanlı’da Yönetim Kurumları Ali Durusoy – İslam’da Fıkıh ve Hukuk Ali Şeriati – İslam ve Kurumlar Ali Yardım – İslam ve Toplumsal Kurumlar Andrew Rippin – Muslims: Their Religious Beliefs and Practices Annemarie Schimmel – Islamic Mystical Poetry Averroes (Ibn Rushd) – The Distinguished Jurist’s Primer (çeviri) Bernard Lewis – The Middle East and Islam Bruce Lawrence – Shattering the Myth: Islam Beyond Violence Carole Hillenbrand – Islam: A New Historical Introduction Cevat İzgi – Osmanlı’da Eğitim Kurumları Dale F. Eickelman – Muslim Politics David Morgan – Medieval Persia and the Rise of Islamic Civilization Ebrahim Moosa – What Is a Madrasa? Ekmeleddin İhsanoğlu – Bilim Tarihinde İslam Kurumları Ekmeleddin İhsanoğlu – İslam Bilim Tarihi Elias Muhanna – The World in a Book Ernest Renan – Averroes and Averroism Fazlurrahman – Islam and Modernity Fazlurrahman – İslam’da Hukuk ve Yönetim Fikret Karçık – İslam Hukukunda Kadılık Frank Griffel – Al-Ghazali’s Philosophical Theology Franz Rosenthal – Knowledge Triumphant Fred M. Donner – The Early Islamic Conquests George Makdisi – The Rise of Colleges Halil Berktay – Osmanlı Toplumsal Yapısı Halil İnalcık – Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ Halil İnalcık – Osmanlı’da Vakıf Müessesesi Hamid Dabashi – Islamic Liberation Theology Hasan Onat – İslam’da Devlet Yapısı Hugh Kennedy – The Courts of the Caliphs Hüseyin Atay – İslam’da Bilgi ve Kurumlar İhsan Fazlıoğlu – İslam Düşüncesi Tarihi İlber Ortaylı – Osmanlı Toplumunda Sosyal Yapı İlhan Kutluer – İslam’da Devlet ve Siyaset İsmail Doğan – İslam’da Eğitim Tarihi İsmail Hakkı Uzunçarşılı – Osmanlı Tarihi İsmail Kara – İslam ve Modernleşme James E. Lindsay – Daily Life in the Medieval Islamic World John L. Esposito – Islam: The Straight Path John Wansbrough – Quranic Studies Jonathan Bloom & Sheila Blair – Islamic Arts Khaled Abou El Fadl – The Great Theft Leila Ahmed – Women and Gender in Islam Malise Ruthven – Islam in the World Mehmet Ali Beyhan – İslam’da Vakıf ve Hayır Kurumları Mehmet Aydın – İslam Hukuku Tarihi Mehmet Görmez – İslam’da Hukuk ve Eğitim Mehmet Zahit Tiryaki – İslam’da Şehir ve Kurumlar Michael Bonner – Jihad in Islamic History Michael Cook – Commanding Right and Forbidding Wrong Michael Sells – Approaching the Qur’an Mohammad Arkoun – The Unthought in Contemporary Islamic Thought Montgomery Watt – Islamic Political Thought Muhammad Arkoun – Rethinking Islam Murat Sülün – İslam ve Ekonomi Kurumları Mustafa Çağrıcı – Dinî Kurumlar ve Toplum Mustafa Kara – İslam’da Sosyal ve Siyasi Kurumlar Necdet Subaşı – İslam’da Devlet ve Yönetim Necip Asım – Osmanlı İdare Tarihi Noah Feldman – The Fall and Rise of the Islamic State Norman Daniel – Islam and the West Oliver Leaman – An Introduction to Classical Islamic Philosophy Osman Turan – İslam Tarihi Patricia Crone – Medieval Islamic Political Thought Peter Brown – The World of Late Antiquity Ragıp Hulusi Özdem – İslam Toplumunda Sosyal Kurumlar Recep Şentürk – İslam Düşünce Atlası Reinhart Dozy – Spanish Islam Richard Bulliet – The Case for Islamo-Christian Civilization Richard Eaton – Islamic History as Global History Robert Irwin – The Middle East in the Middle Ages Roy Mottahedeh – The Mantle of the Prophet Sadık Kılıç – İslam’da Eğitim Kurumları Saffet Köse – İslam Hukuku Tarihi Sami Zubaida – Islam, Politics, and Society Seyyed Hossein Nasr – Science and Civilization in Islam Süleyman Uludağ – İslam’da Hukuk ve Adalet Tamara Sonn – A Brief History of Islam Tariq Ramadan – In the Footsteps of the Prophet William R. Polk – Understanding Islam Yasin Aktay – İslam’da Sosyal Adalet Kurumları Yusuf Kaplan – İslam Toplumu ve Kurumlar Yusuf Şevki Yavuz – İslam Düşüncesinde Kurumlar Zekeriya Güler – İslam’da Sosyal Kurumlar |
| Açıldığı Öğretim Yılı | 2018 - 2019 2019 - 2020 2020 - 2021 2021 - 2022 2022 - 2023 2023-2024 2024 - 2025 |
| Yarıyıl İçi Çalışmalar | Katkı Yüzdesi (%) |
| Ara Sınav 1 | 40 |
| Toplam | 40 |
| Yarıyıl Sonu Çalışmalar | Katkı Yüzdesi (%) |
| Final | %60 |
| Toplam | %60 |
| Yarıyıl İçinin Başarıya Oranı | %40 |
| Yarıyıl Sonu Çalışmalar | %60 |
| Toplam | %100 |
| Kategori | Ders İlişki Yüzdeleri (%) |
|
Aktarılabilir Beceri Dersleri
|
50
|
|
Beşeri, İletişim ve Yönetim Becerileri Dersleri
|
0
|
|
Destek Dersleri
|
0
|
|
Ek Dersler
|
0
|
|
Kategori
|
0
|
|
Mesleki Seçmeli Dersler
|
0
|
|
Temel Meslek Dersleri
|
0
|
|
Uygulama Dersleri
|
0
|
|
Uzmanlık / Alan Dersleri
|
50
|
|
Yetkinlik Tamamlayıcı Ders
|
0
|
| Ders İş Yükü | Öğretim Metotlar / Öğretim Metodu | Süresi (Saat) | Sayısı | Toplam İş Yükü (Saat) |
| Dinleme ve anlamlandırma | Ders | 14 | 3 | 42 |
| Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme | Tartışmalı Ders | 14 | 3 | 42 |
| Önceden planlanmış özel beceriler | Rol Yapma / Drama | 14 | 2 | 28 |
| Önceden planlanmış özel beceriler | Özel Destek / Yapısal Örnekler | 12 | 1 | 12 |
| Ara Sınav 1 | Ara Sınav 1 | 1 | 1 | 1 |
| Kısa Sınav 1 | Kısa Sınav 1 | 1 | 1 | 1 |
| Final | Final | 1 | 1 | 1 |
| Toplam İş Yükü (Saat) | 127 | |||
| AKTS = Toplam İş Yükü (Saat) / 25.5 (s) | 4,98 | |||
| AKTS | 5,0 | |||
| Hafta | Konu | Öğretim Metodu |
|---|---|---|
| 1 | İslam Kurumları Tarihine Giriş: Tanım, kapsam, yöntem ve kaynaklar | Ders |
| 2 | Hz. Peygamber Döneminde İlk Kurumsallaşma ve Medine Vesikası | Ders |
| 3 | Dört Halife Döneminde Siyasal Kurumlar: Hilafet, Şûrâ, Biat | Ders |
| 4 | Emevî ve Abbâsî Dönemlerinde Merkezi İdare ve Bürokratik Kurumlar | Ders |
| 5 | Divan Teşkilatı: Divan-ı İnşa, Divan-ı Harac, Divan-ı Ceyş | Ders |
| 6 | Kadılık ve Adli Kurumlar: Kâdı, Müftü, Şûrâ mahkemeleri | Ders |
| 7 | Hisbe ve Muhtesiplik: Kamu düzeni, pazar kontrolü ve ahlaki denetim | Ders |
| 8 | Ara Sınav | Ders |
| 9 | Beytü’l-Mâl ve Maliye Kurumları: Zekât, haraç, cizye ve vergi düzenlemeleri | Ders |
| 10 | Eğitim Kurumları: Cami, kütüphane, medrese ve Nizamiye örneği | Ders |
| 11 | Sosyal Yardım ve Kamu Hizmeti Kurumu Olarak Vakıflar | Ders |
| 12 | Ahilik Teşkilatı ve Ekonomik Kurumlar | Ders |
| 13 | Osmanlı Döneminde İslam Kurumlarının Gelişimi: Şeyhülislamlık, Divan-ı Hümâyun | Ders |
| 14 | Modernleşme Süreci ve Kurumsal Dönüşümler (XIX–XX. yy.) | Ders |
| 15 | Genel Değerlendirme, Soru-Cevap ve Dönem Sonu Proje Sunumları | Ders |
| 16 | Yarıyıl Sonu Sınavı | Ders |
| Ders Öğrenme Çıktısı | Ölçme Değerlendirme | Öğretim Metodu | Öğrenme Faaliyeti |
| Öğrenci, İslam tarihindeki temel kurumları (hilafet, kadılık, vakıf vb.) tanımlar ve tarihsel gelişim süreçlerini açıklar. | Sunum / Seminer | Beyin Fırtınası | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme, takım çalışması |
| İslam medeniyetinde siyasal, hukuki, ekonomik ve sosyal kurumların işleyişini analiz eder ve karşılaştırmalı değerlendirme yapar. | Sunum / Seminer | Beyin Fırtınası | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme, takım çalışması |
| İslam kurumlarının Osmanlı dönemi ve modernleşme sürecindeki dönüşümlerini kavrar ve yorumlar. | Sunum / Seminer | Beyin Fırtınası | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme, takım çalışması |
| İslam hukukunun ve idari sistemlerin kurumsallaşmasındaki temel kavram ve mekanizmaları öğrenir. | Sunum / Seminer | Beyin Fırtınası | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme, takım çalışması |
| İslam kurumlarının günümüz toplumlarındaki etkilerini tartışır ve tarihsel bilgi ışığında çağdaş sorunlara çözüm önerileri geliştirir. | Sunum / Seminer | Beyin Fırtınası | Dinleme ve anlamlandırma, gözlem/durumları işleme, eleştirel düşünme, soru geliştirme, takım çalışması |
DERS ÖĞRENME ÇIKTISI |
PÇ 1 | PÇ 2 | PÇ 3 | PÇ 4 | PÇ 5 | PÇ 6 | PÇ 7 | PÇ 8 | PÇ 9 | PÇ 10 | PÇ 11 | PÇ 12 | PÇ 13 | PÇ 14 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Öğrenci, İslam tarihindeki temel kurumları (hilafet, kadılık, vakıf vb.) tanımlar ve tarihsel gelişim süreçlerini açıklar. | 3 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 3 | ;
| İslam medeniyetinde siyasal, hukuki, ekonomik ve sosyal kurumların işleyişini analiz eder ve karşılaştırmalı değerlendirme yapar. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | ;
| İslam kurumlarının Osmanlı dönemi ve modernleşme sürecindeki dönüşümlerini kavrar ve yorumlar. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | ;
| İslam hukukunun ve idari sistemlerin kurumsallaşmasındaki temel kavram ve mekanizmaları öğrenir. | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 3 | 4 | 5 | ;
| İslam kurumlarının günümüz toplumlarındaki etkilerini tartışır ve tarihsel bilgi ışığında çağdaş sorunlara çözüm önerileri geliştirir. | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 4 | 5 | 3 | 5 | 3 | 5 | 3 | 5 | ;
| Ortalama Değer | 3,8 | 4,4 | 4,2 | 4,4 | 4,2 | 4 | 4,2 | 4 | 4 | 4 | 4 | 4 | 4 | 4,2 |
