TARİH

Lisans düzeyindeki bu ders, Cengiz Han'ın torunu Batu Han tarafından kurulan ve Doğu Avrupa ile Karadeniz'in kuzeyinde üç yüzyıl hüküm süren Altın Orda Devleti'nin siyasi, ekonomik ve sosyal tarihini kapsamlı bir şekilde incelemeyi amaçlamaktadır. Devletin kurumsal yapısı, uluslararası ticaretteki rolü, çeşitli kültür ve dinlerle etkileşimi, İlhanlılar, Memlükler ve Rus knezlikleriyle olan ilişkileri karşılaştırmalı olarak ele alınacaktır. Dersin nihai hedefi, Moğol İmparatorluğu'nun bu batı ulusunun Avrasya tarihindeki etkisini ve mirasını eleştirel bir perspektifle analiz etme becerisi kazandırmaktır.

Altın Orda Devleti'nin kökenleri Cengiz Han'ın cuci ulusuna dayanır ve Moğol İmparatorluğu'nun batıdaki devamı niteliğindedir. Kurucusu Batu Han'ın 1230'larda başlattığı fetih hareketleri Doğu Avrupa'nın siyasi haritasını kalıcı olarak değiştirmiştir. 1242'de Seyhun Nehri'nden Tuna'ya uzanan devasa bir coğrafyada hakimiyet kuran Altın Orda, Deşt-i Kıpçak'ın etnik ve kültürel mozaiğini yönetmek için karmaşık bir idari sistem geliştirmiştir. Saray şehri başta olmak üzere Volga havzasındaki kentler devletin siyasi ve ekonomik omurgasını oluşturmuştur. İslamiyetin 14. yüzyılda Özbek Han döneminde resmi din olarak kabulü devletin kimlik dönüşümünde kritik bir dönüm noktasıdır. Altın Orda'nın Mısır Memlükleri ile stratejik ittifakı, İlhanlılara karşı denge politikasının temel taşı olmuştur. Rus knezlikleri üzerindeki baskınlık sistemi (yarlık ve baskak kurumları) vergi tahsilatı ve asker temininde etkili bir mekanizma işlemiştir. 14. yüzyılın ikinci yarısında Timurlularla yaşanan çatışmalar ve ardından gelen iç savaş dönemi (Büyük Bulamaç) devletin çözülme sürecini hızlandırmıştır. Moskova Knezliği'nin güçlenmesiyle Altın Orda'nın etkisi azalmış, 15. yüzyılda hanlıklar arasında bölünmüştür. Kırım, Kazan, Astrahan ve Sibir hanlıkları bu süreçte ortaya çıkan başlıca devletlerdir. Altın Orda mirası, Türk-Moğol siyasi geleneklerinin İdil-Ural bölgesi ve Karadeniz'in kuzeyinde devam etmesini sağlamıştır. Devletin askeri yapılanması onlu, yüzlü ve binli sistem üzerine kuruluydu ve bu organizasyon Moğol ordusunun hareket kabiliyetini maksimize ediyordu. Altın Orda ekonomisi büyük ölçüde uluslararası ticarete, özellikle İpek Yolu'nun kuzey güzergahına bağımlıydı. Kırım'daki Kefe, Azak ve Tana şehirleri Ceneviz ve Venedik kolonileriyle yapılan ticaretin önemli merkezleriydi. Devlet, tarım ve hayvancılık arasında dengeli bir ekonomi politikası izlemiş, göçebe ve yerleşik nüfusun ihtiyaçlarını uzlaştırmaya çalışmıştır. Para ekonomisi oldukça gelişmişti, üzerinde hanların tamgalarının bulunduğu gümüş sikkeler (dang) bölge ticaretinde yaygın olarak kullanılıyordu. Altın Orda'nın hukuk sistemi Cengiz Han'ın Yasa'sı ile yerel törelerin sentezinden oluşuyordu. Hanların yargı yetkisini temsil eden yarlıklar hukuki belge olarak büyük önem taşıyordu. Toprak mülkiyeti ve veraset sisteminde cuci ulusuna özgü uygulamalar geliştirilmişti. Devletin çok etnikli yapısı idari belgelerde Türkçe, Moğolca ve Farsçanın paralel kullanımını gerektiriyordu. Diplomatik yazışmalarda Uygur yazısı önemli bir araçtı. İslamlaşma süreciyle birlikte Arap alfabesi giderek yaygınlaşmıştır. Mimari eserlerde İslami unsurların yanı sıra Orta Asya ve yerel Kıpçak motifleri görülmektedir. Volga Bulgar şehirlerindeki taş mimari geleneği Altın Orda kentlerinde devam ettirilmiştir. Mozaik ve çini süslemeler saray ve camilerde yoğun olarak kullanılmıştır. Hanların ikametgahı olan Ordu (Saray) şehri zamanla büyük bir metropole dönüşmüştür. Altın Orda'nın dağılmasından sonra kurulan hanlıklar, devletin siyasi ve kültürel mirasını 16. yüzyıla kadar taşımıştır. Rusya'nın genişlemesiyle birlikte bu hanlıklar teker teker ilhak edilmiştir. Altın Orda tarih yazımında uzun süre Rus merkezci bakış açısı hakim olmuş, ancak son dönemde Tatar ve uluslararası akademik çevrelerde daha dengeli bir perspektif geliştirilmiştir. Devletin arşiv belgelerinin büyük kısmı kaybolmuş olsa da, yarlıklar, seyahatnameler ve arkeolojik bulgular önemli tarihsel veriler sunmaktadır. Nogay Ordası'nın siyasi yapısı, Altın Orda'nın federal karakterini yansıtan ilginç bir örnek teşkil etmektedir. Kırım Hanlığı, Osmanlı himayesinde en uzun süre varlığını sürdüren Altın Orda devletidir. Kazan Hanlığı'nın düşüşü, bölgedeki Müslüman-Türk varlığının Rus egemenliğine girişinin başlangıcıdır. Altın Orda'nın demografik yapısı Kıpçak Türklerinin hakim olduğu, Moğol unsurunun ise zamanla asimile olduğu bir karaktere sahipti. Fin-Ugor halkları ve Slav toplulukları devletin etnik çeşitliliğine katkıda bulunuyordu. Dinler arası hoşgörü, İslamiyetin kabulünden önceki dönemde daha belirgindi. Hristiyan misyonerlerin faaliyetlerine izin verilmiş, Ortodoks kilisesi belirli ayrıcalıklara sahip olmuştur. Moğol aristokrasisinin Türkleşme süreci, Altın Orda'nın kültürel evrimindeki en önemli dinamiklerden biridir. Türkçe, zamanla Moğolcanın yerini alarak devletin ortak iletişim dili haline gelmiştir. Edebi eserlerde hem sözlü Kıpçak geleneği hem de İslami yazılı kültürün izleri görülmektedir. "Codex Cumanicus" eseri, Altın Orda coğrafyasındaki dilsel çeşitliliği anlamak açısından değerli bir kaynaktır.