TARİH

Bu dersin amacı, öğrencilere Safevi Devleti'nin (1501-1736) kuruluşu, siyasi ve askeri gelişimi, idari yapısı ile toplumsal ve ekonomik örgütlenmesini kapsamlı bir şekilde öğretmektir. Şah İsmail döneminde resmi mezhep haline gelen Şiiliğin, devletin kimlik inşasını, iç ve dış politikasını nasıl şekillendirdiği ve Osmanlı Devleti ile uzun süreli çatışmalardaki rolü analiz edilecektir. I. Abbas dönemindeki askeri, idari ve ekonomik reformlar ile bu dönemin kültürel ve sanatsal canlanışı mercek altına alınacaktır. Ayrıca, dönemin birincil ve ikincil kaynakları üzerinden yapılacak okumalarla, öğrencilerin Safevi tarih yazımındaki farklı eğilimleri ve modern tartışmaları eleştirel bir bakış açısıyla değerlendirme becerisini geliştirmek hedeflenmektedir. Nihayetinde, bu ders, öğrencilerin Safevi Devleti'ni, bir Orta Doğu ve İslam imparatorluğu olarak anlamalarını ve erken modern dönemdeki küresel tarihsel süreçler içindeki yerini kavramalarını sağlamayı amaçlamaktadır.

Bu ders, 1501 ile 1736 yılları arasında hüküm süren Safevi Devleti'nin siyasi, dini, sosyal ve kültürel tarihini kapsamlı bir şekilde ele almayı hedefler ve dönemin ana hatlarını, İran'da bir dönüm noktası teşkil eden Şiiliğin resmi mezhep olarak kabul edilmesi ve modern İran'ın kimliğinin şekillenmesindeki rolü üzerinde durarak inceler. Ders, ilk olarak Safevi tarikatının 13. yüzyıldaki kökenlerine, Şeyh Safiyüddin İshak'ın kurucu rolüne ve tarikatın bir siyasi harekete dönüşüm sürecine odaklanır. Ardından, 14. ve 15. yüzyıllarda tarikatın geçirdiği ideolojik dönüşüm, özellikle Şeyh Cüneyd ve Şeyh Haydar dönemlerinde askeri ve siyasi bir karaktere bürünmesi ve Kızılbaş (Kızılbaş) Türkmen aşiretlerinin bu süreçteki belirleyici desteği analiz edilir. 1501'de Tebriz'in fethiyle Şah İsmail'in devleti kuruşu, Akkoyunlu Devleti'ne karşı verdiği mücadele ve kendisini "şah" ilan edişi detaylandırılır. Şah İsmail'in, Şiiliği On İki İmam anlayışı üzerinden resmi devlet dini haline getirmesinin ardındaki siyasi nedenler ve bu radikal kararın iç ve dış politikadaki etkileri derinlemesine irdelenir. Çaldıran Savaşı (1514) öncesi Osmanlı-Safevi geriliminin sebepleri, savaşın safhaları ve Safevi ordusunun Osmanlı ateşli silahları karşısında uğradığı kesin yenilginin siyasi ve psikolojik sonuçları ele alınır. Çaldıran sonrası dönemde Şah İsmail'in politikalarındaki değişim ve içe kapanma eğilimi değerlendirilir. Şah I. Tahmasb'ın uzun saltanatı, Özbek hanlıklarıyla olan mücadeleler, Osmanlılarla yapılan Amasya Antlaşması (1555) ve bu antlaşmanın önemi üzerinde durulur. Bu dönemde Kızılbaş aşiretlerinin merkezi yönetim üzerindeki etkisi ve şah ile olan karmaşık ilişkileri incelenir. Safevi veraset sisteminin doğurduğu taht kavgaları ve "harem"in siyasetteki giderek artan rolü tartışmaya açılır. Şah II. Abbas dönemi, "büyük" olarak anılan I. Abbas'ın tahta çıkışı ve iç karışıklıkları bastırma süreci anlatılır. I. Abbas'ın merkezi otoriteyi güçlendirmek amacıyla Kızılbaş aşiretlerinin gücünü kırmak için uyguladığı radikal reformlar, "Gulam" (Kölemen) sisteminin kuruluşu ve bu sistemin ordu ve bürokraside yarattığı dönüşüm irdelenir. Osmanlılara karşı kazanılan askeri başarılar, kaybedilen toprakların geri alınışı ve İsfahan'ın başkent olarak yeniden inşası ve "Dünyanın Yarısı" (Nısf-ı Cihan) olarak anılacak şaheser mimari projeler detaylandırılır. Avrupalı güçlerle (Portekiz, İngiltere, Hollanda) kurulan diplomatik ve ticari ilişkiler, Şii hac yollarının güvence altına alınması ve İpek ticaretinin devlet kontrolüne alınması gibi ekonomik politikalar değerlendirilir. I. Abbas'ın halefleri olan Safi ve II. Abbas dönemlerinde yaşanan iç çöküş belirtileri, merkezi otoritenin zayıflaması ve gulam-kızılbaş çekişmelerinin yeniden alevlenmesi ele alınır. Safevi devlet teşkilatı, saray yapılanması, bürokratik hiyerarşi ve eyalet yönetim sistemi hakkında ayrıntılı bilgi verilir. Safevi ekonomisinin temelini oluşturan toprak mülkiyeti sistemi (tiyul, soyurgal) ve tarımsal üretim incelenir. İran'ın Avrupa-Asya ticaret ağındaki konumu, İpek Yolu'nun canlandırılması çabaları ve Ermeni tüccarların bu süreçteki kritik rolü vurgulanır. Safevi toplum yapısı, Kızılbaş aşiretleri, Fars bürokrat sınıfı, dini ulema, tüccarlar ve köylüler gibi farklı sosyal tabakalar üzerinden analiz edilir. Şiiliğin kurumsallaşması sürecinde "Şeyhülislam" ve "Sadr" gibi dini makamların oynadığı rol ve ulema ile devlet arasındaki ilişkinin evrimi tartışılır. İsfahan okulu olarak bilinen felsefi ve teolojik canlanma, Mir Damad, Molla Sadra gibi düşünürlerin çalışmaları ve bu entelektüel hareketin İslam düşüncesine katkıları irdelenir. Safevi dönemi sanatı ve mimarisi; şiir, tezhip, hat, çini ve halıcılık gibi alanlarda yaşanan altın çağ bağlamında ele alınır ve Şah Abbas'ın İsfahan'da inşa ettirdiği Nakş-ı Cihan Meydanı, Şeyh Lütfullah Camii ve Ali Kapı Sarayı gibi mimari şaheserler detaylı bir şekilde tanıtılır. 18. yüzyılın başında Şah Hüseyin'in zayıf yönetimi, Afgan isyanlarının patlak vermesi ve 1722'de Mir Mahmud Hotaki önderliğindeki Afgan güçlerinin İsfahan'ı kuşatması ve düşürmesi, bu trajik olayın arka planı ve sonuçları ile birlikte analiz edilir. Safevi hanedanının çöküşünden sonra yaşanan kaos dönemi, Nadir Şah'ın yükselişi ve kısa ömürlü Afşar Hanedanı'nın kuruluşu kısaca değerlendirilerek, Safevi mirasının hem sonraki hanedanlar hem de modern İran üzerindeki kalıcı etkisi, özellikle Şii kimliğin devletle bütünleşmesi bağlamında vurgulanır ve ders, öğrencilerin bu köklü imparatorluğu küresel erken modern dönemin bir parçası olarak anlamalarını sağlamayı nihai hedef olarak belirler.